Συζήτηση πρώτη: Η ανθρώπινη προσωπικότητα

Θα ήταν παράδοξο να παραδώσει κάποιος διαλέξεις για τη ψυχολογία του ανθρώπου δίχως να κάνει μια εισαγωγή στο τι πραγματεύεται αυτή η επιστήμη αλλά και σε τι συνίσταται αυτό που πραγματεύεται. Αναμενόμενο είναι λοιπόν στη πρώτη συνάντηση να εξετάσουμε το αντικείμενο της ψυχολογίας και να προσπαθήσω μέσα απο αυτή τη παρουσίαση, με λόγια απλά, να δώσω τη δική μου κατανόηση και οπτική με μια σύντομη αλλά κατά το δυνατό περιεκτική ανάλυση.
Για να μπω κατευθείαν στο θέμα, η επιστήμη της ψυχολογίας ασχολείται μ αυτό που ενδιαφέρει και τον απλό άνθρωπο, με την ανθρώπινη προσωπικότητα τη δομή της και τη συμπεριφορά της καθώς φυσικά και τη παθολογία της, σε μια προσπάθεια να ανακαλύψει τον ίδιο τον άνθρωπο: Πως σκέφτεται, πως αισθάνεται, γιατί συμπεριφέρεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο αλλά και ποια είναι τα επιμέρους στοιχεία που συνθέτουν όλο αυτό το οικοδόμημα που δρα μέσα στην ύλη κι αποκαλείται περσόνα.

Με τη χρήση του όρου ''περσόνα'' δράττομαι της ευκαιρίας να αναφέρω ότι η λέξη παραπέμπει στη μάσκα, στο προσωπείο. Υπό αυτή την οπτική η προσωπικότητα δεν είναι παρά ένα μέσο έκφρασης κάποιου άλλου που κρύβεται πίσω απ' αυτό το όχημα. Ποιος είναι αυτός ο άλλος; Θα το δούμε στη πορεία αυτών των συζητήσεων.

Σύμφωνα με τον παραπάνω πρόλογο θα απορούσε κάποιος με τον ελκυστικό όρο ''Ψυχολογία'' καθώς επί της ουσίας όλη η συζήτηση στρέφεται γύρω από την προσωπικότητα παρά γύρω από την Ψυχή.

Ταυτίζεται άραγε η Ψυχή του ανθρώπου με τη προσωπικότητα; Είναι σαν να προσπαθήσουμε να απαντήσουμε στο ερώτημα: Είμαστε σώματα που έχουν ψυχή ή ψυχές που διαθέτουν σώμα; Είμαι βέβαιος ότι αρκετοί απο σας έχουν έτοιμη την απάντηση και κάποιοι άλλοι ακόμη αναρωτιούνται, αλλά αυτό δε θα μας απασχολήσει στη σημερινή συζήτηση. Θα αρκεστούμε να αναλύσουμε αυτό που έχουμε καταφέρει να μελετήσουμε, είτε μέσα από την ψυχανάλυση είτε μέσα από τη Γνωσιακή-Συμπεριφοριστική προσέγγιση είτε από την Μορφολογική ( Gestalt) είτε την Ανθρωπιστική (Υπαρξιακή-Προσωποκεντρική), ή ακόμη και τη θεωρία της Μάθησης, του Συμπεριφορισμού, της αρχαίας Ελληνικής φιλοσοφίας αλλά και της εσωτερικής διδασκαλίας η οποία για την επιστήμη θεωρείται εν πολλοίς αιρετική, αλλά ως ερευνητής οφείλω να συμπεριλάβω κάθε θεωρία που γνωρίζω επειδή θεωρώ ότι κάθε φαινόμενο πρέπει να προσεγγίζεται ολιστικά, σφαιρικά, όσο η συνειδητότητα του ερευνητή το επιτρέπει, διαφορετικά ελλοχεύει ο κίνδυνος να πέσουμε στη παγίδα του δογματισμού που επιφέρει μια μερική και φανατική προσέγγιση που προσπαθεί να πείσει ότι εκείνη κατέχει την αλήθεια.

Η ανθρώπινη προσωπικότητα είναι το κέντρο των ερευνών της Ψυχολογίας και πρόκειται για ένα σύνθετο οικοδόμημα που απαρτίζεται από σημαντικά στοιχεία το καθένα από τα οποία είναι ικανά να επηρεάσουν σε μεγάλο βαθμό την ανθρώπινη συμπεριφορά. Οι πεποιθήσεις, οι αξίες, τα ένστικτα, οι βιολογικές ανάγκες του φυσικού σώματος, οι επιθυμίες, οι εμπειρίες-τραυματικές κυρίως-οι συνήθειες, οι σκέψεις, τα συναισθήματα, τα οποία όσο έχουν το συνθετικό ''συν'' τα θεωρώ παράγωγα κι όχι αυτούσια δομικά στοιχεία ωστόσο είναι σε άμεση συνάρτηση με την ανθρώπινη συμπεριφορά κι οδηγούν συχνά σε διαταραχές διάθεσης.

Τα συν-αισθήματα συνδέονται με κάτι ενώ τα αισθήματα μπορεί να ενέχουν επιθυμία ωστόσο δεν είναι προσκολλημένα σ' αυτή. Αυτή η διαφοροποίηση δεν γίνεται αποδεκτή από όλο το φάσμα της επιστήμης ωστόσο εμπλέκει και τη γλωσσολογία κάτι που θα ήθελα να αποφύγω επί του παρόντος. Συν-αίσθημα είναι σαν να λέμε αισθάνομαι με, με κάτι άλλο , εξ αιτίας κάποιου άλλου, άρα είναι στην ουσία αποτέλεσμα παρά αιτία. Ποια είναι η αιτία; Μπορεί μια σκέψη ή μια επιθυμία. Το συναίσθημα επηρεάζει τη συμπεριφορά φαινομενικά και εξ αυτού επηρεάζονται κι όλοι όσοι εμπλέκονται σε μια διαπροσωπική σχέση επειδή είναι η εξωτερική έκφραση της προσωπικότητας. Κατά βάθος όμως η πηγή της συμπεριφοράς βρίσκεται αλλού.
Θα συμπεριλάβουμε φυσικά και τα γονίδια ως δομικά στοιχεία προδιάθεσης στην έκφραση της προσωπικότητας. Πρόκειται για βάσεις δεδομένων στις οποίες υπάρχουν καταγεγραμμένες γενετικές πληροφορίες που επηρεάζουν ποικιλοτρόπως τη λειτουργία του βιολογικού οργανισμού κι αυτή με τη σειρά της μπορεί να επηρεάσει τη συμπεριφορά της προσωπικότητας κι είναι επόμενο να μας απασχολήσουν κυρίως ως μέρος της συζήτησης για τη νευροψυχολογία.
Θα αποφύγω να αναφερθώ ονομαστικά στους εκπροσώπους των προσεγγίσεων που ανέφερα στην αρχή της συζήτησης κι ούτε θα βάζω στη κουβέντας μας την ετικέτα κάθε προσέγγισης όταν αναλύω τη δομή της προσωπικότητας. Στόχος μου δεν είναι να κάνω το σεμινάριο αυτό άκρως επιστημονικό, υπό την έννοια της βιβλιογραφίας, αυτό που με ενδιαφέρει είναι να μεταφέρω ένα λόγο που μπορεί να αφομοιωθεί από τον μέσο ακροατή. Εκείνοι που επιθυμούν να εντρυφήσουν περισσότερο είναι βέβαιο ότι θα εκμεταλλευτούν τα ερεθίσματα που τους δίδονται.
Θα εξαιρέσω, για την ώρα, από τη συζήτηση τα ένστικτα που θεωρούνται αντανακλαστικά χαρακτηριστικά και συναρτώνται κυρίως με την επιβίωση του ανθρώπινου σώματος-αν και δεν είναι αμελητέο θέμα σε πολλές περιπτώσεις- και θα ξεκινήσω με τις επιθυμίες που αναμφίβολα διαθέτουν μια θερμοδυναμική-θα την αποκαλέσω- ενέργεια και-όχι άδικα- είναι αυτές που στην ουσία κατευθύνουν και καθορίζουν την ανθρώπινη δραστηριότητα και συμπεριφορά.

Δίχως επιθυμία δε μπορεί να υπάρξει τίποτε! Αλλά το τι θα υπάρξει εναπόκειται στη ποιότητα και το είδος των επιθυμιών που αναδύονται στο κάθε άνθρωπο. Ως συνέπεια αυτού του φαινομένου οι άνθρωποι μοιάζουν αλλά ταυτόχρονα διαφέρουν μεταξύ τους. Σχηματίζουν ομάδες, κοινότητες, κοινωνίες, έθνη και κράτη έχοντας κοινά σημεία αλλά ως μονάδες μπορεί να διαφέρουν ως προς τα ενδιαφέροντα, ενώ ως ομάδες ή έθνη μπορεί να εμπλακούν σε αντιπαραθέσεις και συρράξεις.
Η επιθυμία προκαλεί μια ώθηση για δράση με κατεύθυνση το επιθυμητό αντικείμενο και την απόλαυση που επιφέρει ικανοποίηση στον άνθρωπο. Στον αντίποδα μπορείτε να φανταστείτε τι προκαλεί μια ανικανοποίητη επιθυμία αλλά και τι μια απώλεια ενός αντικειμένου που έχει κατακτηθεί αλλά η προσκόλληση μας σ' αυτό είναι μεγάλη. Με τη λέξη αντικείμενο, κι όχι απαξιωτικά, εννοούμε κάθε τι είτε είναι άψυχο είτε έμψυχο. Μπορεί κάποιος να εγείρει αντίρρηση και να υποθέσει ότι δεν είναι η επιθυμία ο πρωταρχικός παράγοντας που επηρεάζει την ανθρώπινη προσωπικότητα αλλά η σκέψη. Θα έπρεπε να είναι έτσι και αν ήταν όντως έτσι, ίσως η επιθυμία αποτελούσε προϊόν σκέψης πράγμα που θα έδινε πολλές πιθανότητες στην επιθυμία να είναι ωφέλιμη και πρακτική για την καθημερινότητα του ανθρώπου. Επιπλέον η σκέψη θα πρέπει να είναι ορθή, ηθική και δίκαιη για να αποβεί η επιθυμία ωφέλιμη. Ωστόσο είναι τόσο μεγάλη η ενέργεια μιας επιθυμίας που μόλις αναδυθεί προκαλεί ολοκαύτωμα, εξ ου κι ο όρος θερμοδυναμική ενέργεια, και βάζει σε πλήρη δράση το όχημα που αποκαλούμε προσωπικότητα. Παρατηρήστε μια επιθυμία που δεν είναι σφοδρή και θα διαπιστώσετε ότι δεν ωθεί αρκετά δυναμικά την προσωπικότητα και κατ' επέκταση το επιθυμητό αντικείμενο δεν προσεγγίζεται εύκολα.

Ως αποτέλεσμα του μηχανισμού επιθυμία-σκέψη αντί του: σκέψη-επιθυμία, έχουμε πολλές φορές τη δημιουργία ανούσιων κι ανώφελων επιθυμιών που συχνά μας επιφέρουν προβλήματα παρά ικανοποίηση. Ωστόσο είναι σημαντικό να αναφέρουμε τον όρο ''προσκόλληση'' στην επιθυμία αν θέλουμε να αντιληφθούμε τι συμβαίνει στις περιπτώσεις αποτυχίας κτήσης του επιθυμητού ή αντίστοιχα απώλειας του αποκτημένου.

Εννοείται ότι δε μπορούμε να μείνουμε επικεντρωμένοι μόνο στις επιθυμίες για να ακτινογραφήσουμε την ανθρώπινη προσωπικότητα. Οι πεποιθήσεις γίνονται επίσης πυξίδες για την πορεία που θα ακολουθήσει ένας άνθρωπος κι ανάλογα με το πόσο αποκρυσταλλωμένες είναι μέσα του μπορεί να μη του επιτρέψουν να κινηθεί ελεύθερα. Με τη λέξη ''πεποιθήσεις'' δεν συγχέουμε την πίστη-εμπιστοσύνη στον εαυτό μας αλλά την αποδοχή μιας πληροφορίας ως αληθινής δίχως έρευνα και διασταύρωση. Αν μια πεποίθηση είναι προϊόν έρευνας λέγεται γνώση κι όχι πεποίθηση και είναι χρήσιμο να διαχωρίσουμε αυτές τις έννοιες εξ αρχής διότι η Γνώση είναι δύναμη αλλά η πεποίθηση μπορεί να γίνει άγκυρα. Μπορεί επίσης να εγείρει και το συναίσθημα του θυμού όταν μια απο τις πολλές που έχουμε αποδεχθεί θιχθεί, ενοχληθεί από ένα άλλο άτομο που εν τέλει δεν είναι τίποτε άλλο παρά ο καθρέφτης του εσωτερικού μας κόσμου αφού με αφορμή τη δική του συμπεριφορά μπορούμε να ''αντικρύσουμε'' τη δική μας, αν φυσικά τη παρατηρήσουμε γιατί συχνά μέσα στη καθημερινότητα δεν είμαστε συνειδητοί κι αυτό είναι ένα άλλο κεφάλαιο που θα μας απασχολήσει σε μια μελλοντική συνάντηση.

Καθώς αυτές οι συζητήσεις θα προχωρούν θα γίνεται ολοένα και πιο εύκολα αντιληπτό σε πόσο μεγάλο βάθος πρέπει να σκάψει κάποιος για να εξερευνήσει την ανθρώπινη προσωπικότητα. Να αναλύσει το εμφανές αλλά και το αφανές, το συνειδητό αλλά κι αυτό που υποβόσκει και διαλάθει της επίγνωσης, η ψυχανάλυση το αποκαλεί ασυνείδητο με την έννοια όχι της μη συνείδησης αλλά της απουσίας επίγνωσης για όσα περιέχονται σ αυτό το σκοτεινό θάλαμο που κανείς δε ξέρει που εδρεύει. Θα το συναντήσουμε κι ως υποσυνείδητο με την έννοια ότι υπάρχει δυνατότητα να εξερευνήσουμε, υπό προϋποθέσεις και με αρκετή εργασία, όλα όσα μας διαφεύγουν κατά τη διάρκεια της εγρήγορσης.

Η αλήθεια είναι ότι ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να εμβαθύνει, να ενδοσκοπήσει θα λέγαμε, στα άδυτα της προσωπικότητας του αλλά είναι τόσο δύσκολο που κάποια στοιχεία τα οποία διαφεύγουν της προσοχής μας θα αναδύονται ενίοτε σε όνειρα ή ακόμη κι ως συμπτώματα στο φυσικό σώμα, το οποίο είναι ο τόπος έκφρασης όλων των αόρατων διεργασιών κι εντυπώσεων που προσλαμβάνουμε κάθε στιγμή από το περίγυρο μας, μπορεί κι ως ασθένειες ή ως μορφασμοί, ως χειρονομίες ή ως λόγος.

Αυτή η κατάδυση στα ενδότερα της προσωπικότητας είναι στην ουσία ένα ταξίδι στο λαβύρινθο μας για να συναντήσουμε το δικό μας Μινώταυρο και να δώσουμε τη μεγάλη προσωπική μας μάχη.

Συνοψίζοντας ώς είπαμε ως τώρα η ανθρώπινη περσόνα απαρτίζεται από τρία, θα λέγαμε, σώματα: Το φυσικό, το συναισθηματικό και το νοητικό. Στο τελευταίο βρίσκονται οι σκέψεις, οι πεποιθήσεις, οι αξίες που έχει αποδεχθεί το άτομο κι ο νους χρησιμοποιεί αυτά τα δεδομένα για να προσαρμοστεί στο εκάστοτε περιβάλλον. Το συναισθηματικό είναι υπεύθυνο για την παραγωγή ορμονών και νευροδιαβιβαστών που μεταφέρουν πληροφορίες στο βιολογικό σώμα το οποίο αποτελεί και την τελική έκφραση της προσωπικότητας στο φυσικό πεδίο. Αυτό έχει τις δικές του ανάγκες κι ένστικτα που ενίοτε εκδηλώνονται με παρορμητική διάθεση κι ελέγχουν τη συμπεριφορά του ανθρώπου. Έτσι το φυσικό σώμα από τη μία γίνεται η έκφραση των αιτιών, το αποτέλεσμα δηλαδή και ταυτόχρονα απ την άλλη γίνεται φάρος και ρίχνει το φως του εκεί που χρειάζεται να στρέψουμε τη προσοχή μας. Το σώμα μας μιλάει μέσω του πόνου για να μας αφυπνίσει αν το σώμα παραμείνει σιωπηλό ενώ δυσλειτουργεί είναι χειρότερα τα πράγματα για μας.

Υπάρχουν ακόμη πολλά που δεν ειπώθηκαν και δεν μπορούν να ειπωθούν επί του παρόντος αλλά αρκετά θα αναφερθούν καθώς αυτές οι συζητήσεις θα ξεδιπλώνονται.

Η ανθρώπινη προσωπικότητα εν ολίγοις είναι ένα προσωπείο, μια μάσκα που παίρνει ποικίλες μορφές, υποδύεται ρόλους, στην ουσία υποσυνείδητα, και είναι σημαντικό να ανακαλύψουμε ποιος κινεί τα νήματα, ποιός είναι ο ηθοποιός σ αυτό το μεγάλο θέατρο σκιών. Είναι ο άνθρωπος; ή μήπως μια ολόκληρη λεγεώνα διψασμένων επιθυμιών; Μήπως αμέτρητοι μικροί εαυτοί που επιθυμούν να έχουν τον πρώτο λόγο στο όχημα της προσωπικότητας μόνο και μόνο για να ικανοποιήσουν τα θέλω τους;

Σκιαγραφήσαμε εν τάχει την ανθρώπινη προσωπικότητα και πως αυτή επηρεάζεται στην έκφραση της συμπεριφοράς της. Στην επόμενη συζήτηση θα εμβαθύνουμε περισσότερο αναλύοντας ένα-ένα τα κυριότερα συστατικά της. Μέχρι τότε να παρατηρείτε τον εαυτό σας και αν είστε συνειδητοί μέσα σε κάθε στιγμή που ξεδιπλώνεται στη καθημερινότητα σας. Έτσι θα μπορέσετε στο μέλλον να έχετε άποψη για το ποιος χειραγωγεί τη προσωπικότητα: εσείς ή κάποιος άλλος;

Αν θέλετε να υποβάλετε ερωτήματα μπορείτε να τα στείλετε στο e mail του blog που θα βρείτε στην ''επικοινωνία'' και θα προσπαθήσω να τα απαντήσω είτε σε ένα ξεχωριστό άρθρο είτε στην εισαγωγή της επόμενης συζήτησης.